مسجد جامعِ ورامین یکی از مساجد جامع شاخص ایران است که پس از چندین قرن، اوج هنر معماری ایلخانی را می‌توان در این مسجد مشاهده کرد.

میراث آریا: مسجد مهّم‌ترین فضای معماری در سرزمین‌های اسلامی است که علاوه بر کارکرد دینی، مذهبی و معنوی همواره از نقش اجتماعی و سیاسی نیز برخوردار بوده است که همین مسأله سبب شده تا معماران و برخی دیگر از هنرمندان در همه دوره‌های تاریخی تلاش خود را در راه خلق فضایی مناسب و شایسته برای نیایش صرف کنند؛ از این رو مساجد هر دوره را می‌توان نمونه اعلای معماری و هنر آن دوره به شمار آورد.

مسجد جامع ورامین

دشت وسیع و حاصلخیز ورامین، واقع در جنوب شرقی تهران است؛ کاوش‌های اخیر باستان‌شناسی در نزدیکی پیشوا (امامزاده جعفر) ورامین نشان داده است که تمدن این منطقه از کشور به حدود ۳ هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد.

مسجد جامع ورامین نیز از قدیمی‌ترین مساجد آسیا و مربوط به دوره ایلخانی است که تنها نمونه کامل مساجد چهار ایوانی کشور است که نه تنها از لحاظ ساختمان عظیم و گنبد عالی آجری دارای مقام و منزلت صنعتی مهّمی است، بلکه به واسطه داشتن تزئینات فراوان، کاشی‌کاری‌های معرق و گچ‌بری‌ها و کتیبه‌های تاریخی و انواع خطوط مختلف جزء آثار مهّم هنری ایران نیز به شمار می‌رود.

ساخت مسجد جامع ورامین در ایام سلطنت سلطان محمد خدابنده آغاز شده و در عهد فرزند و جانشین وی سلطان ابوسعید بهادرخان به سال ۷۲۲ هجری قمری به پایان رسیده است هرچند کتیبه بالای سر درب و کتیبه زیر گنبد سال ۷۲۶ هجری را نشان می‌دهد.

اهمیّت این اثر از آنجا مشخص می‌شود که این مسجد در سال ۱۳۱۰ که بسیاری از بناهای مهّم کشور به ثبت ملی نرسیده بود، ثبت ملی شد و به عنوان میراثی گران‌بها در تاریخ ایران برای همیشه به یادگار ماند.

«مادام دیولافوا» جهانگرد و ایرانگرد مشهور فرانسوی که بسیاری از شهرها و مناطق مختلف ایران را از نزدیک بازدید کرده بود، در زمان ناصرالدین شاه در سفری که به منطقه ری داشت از مسجد جامع شهرستان ورامین به عنوان یکی از بناهای تاریخی و بی‌نظیر یاد می‌کند.

در دوران معاصر نیز محمدکریم پیرنیا پدر معماری سنتی ایرانی به مرمّت مسجد جامع ورامین همّت گماشت، کسی که در نوشته‌هایش توجه به اصول معماری را حائز اهمیّت می‌دانست و معتقد بود خودباختگی سبب گسسته شدن پیوند ما با هنرمان خواهد شد و باید منطق معماری گذشته و سنتی خود را حفظ کنیم.

تحلیل معماری مسجد جامع ورامین

مسجد جامع ورامین یک بنای چهار ایوانی است. ضلع شمالی که ورودی مسجد است از طریق ایوان‌های شرقی و غربی به ضلع جنوبی که نمازخانه در آن قرار گرفته، می‌رسد و ضلع شرقی هم نقش ورودی – خروجیِ فرعی را داشته است؛ اما امروز اطراف مسجد خالی است و معلوم نیست در گذشته، معماری اطراف آن چگونه بوده است؟

۱- ایوان ورودی

۲- صحن مرکزی

۳- ایوان جنوبی

۴- گنبدخانه مقصوره

۵- شبستان‌ها

۶- ایوان غـربی

۷- ایوان شـرقی

۸- ایوان شـمالی

مسجد جامع ورامین، بر محوطه‌ای مستطیل شکل به طول ۶۶ متر و عرض ۴۳ متر بر نقشه‌ای ساده برپا شده است. در ابتدای محور طولی و در قسمت شمال مسجد، سردر ورودی آن قرار دارد، این سردر دارای طاقچه‌ها و طاق‌نماهایی، در داخل و خارج است؛ در قسمت مرکزی سردر، تنها مدخل اصلی ورودی مسجد به صورت راهرویی قرار دارد، راهرو ورودی، به ایوان شمالی مسجد منتهی می‌شود که پس از آن دسترسی به حیاط مرکزی مسجد را میسر می‌سازد.

صحن مسجد به شکل مربع و به ابعاد ۲۴ در ۲۴ متر است، در مرکز آن یک حوض آب متأخر، به ابعاد۴.۴۰متر در ۴.۱۰ متر و عمق ۷۵ سانتی‌متر است، دور تا دور حوض، دارای پاشویه است؛ در میان هر یک از اضلاع چهارگانه صحن، یک ایوان وجود دارد، که در اطراف هر یک از آن‌ها رواق‌هایی قرار دارد، که راه دسترسی به داخل ایوان‌ها و صحن از طریق آن‌ها میسر است. در نمای ایوان شرقی، محل یک ورودی مشخص است؛ که البته امروزه از آن استفاده نمی‎شود و فقط ورودی مسجد در ضلع شمالی قرار دارد.

ایوانِ شبستان بلند و زیبای مسجد جامع دارای کتیبه‌های ارزشمندی است که از جمله آن می‌توان به کتیبه‌های سوره جمعه در متن و در حاشیه کتیبه‌های کوفی اشاره کرد؛ این کتیبه‌ها دارای انواع طرح‌های اسلیمی و خط‌های عربی، کوفی و فارسی است. شرح مرمّت مسجد در سال ۸۱۵ هجری قمری (زمان شاهرخ تیموری) در کتیبه‌ای به ثبت رسیده است؛ این مسجد با نام «مسجد جمعه ورامین» نیز خوانده می‌شود.

ویژگی‏‌های نقش‏‌ها و گچ‏‌بری‏‌های مسجد جامع ورامین

از ویژگی‏‌های گچ‏‌بری این بنا، وجود نقش‏‌های تزئینی‏ و ترکیبی متنوع و بی‏‌نظیری است که از ترکیب نقش‏‌های‏ گیاهی، اسلیمی و هندسی با یکدیگر به وجود آمده‏‌اند. هم‏‌چنین داخل هر نقش با نقش‏‌های تزئینی دیگری پر شده‌اند و به همین دلیل نقش‏‌های به کار رفته بسیار متعدد و متنوع‏‌اند. در تزئین این بنا تنها از نقش‏‌های دوره‏ اسلامی‏ استفاده نشده است؛ بلکه کهن‏‌ترین و باستانی‏‌ترین نقش‏‌های‏ تاریخ هنر ایران، مانند صلیب شکسته (چلیپا)، در ترکیب با نقش‏‌های دوره‏‌ی اسلامی نیز به کار رفته‏‌اند.

 مصالح به کار رفته در مسجد جامع ورامین

آجر تراشدار: خشت تر را در قالب معمولی تراشیده و با چاقو یا سیم تغییر شکل داده و بعد می‌پختند، این آجرهای تراشدار را به اشکال مختلف محدود به خطوط راست درآورده و گاهی به یک یا هر دو قسمت آجر، گوشه ۴۵ درجه می‌دادند.

آجرهای مخصوص: در چند ساختمان این دوره آجرهایی به کار رفته که به اشکال معینی برای قسمت‌های مختلف و ویژه بنا، قالب‌گیری شده‌اند، اینکه تقریباً هر ساختمانی که در آن اینگونه آجرها به کار رفته و دارای آجرهای قالب‌گیری شده به اشکال مخصوص به خود می‌باشند، نشانگر این است که اولاً این آجرها در خود و یا نزدیکی بنا ساخته می‌شد، ثانیاً ساختمان با کمال دقت پیش‌بینی و طراحی شده است.

چوب: چوب غالباً به شکل قطعات مدور و دراز به کار رفته و به موازات جهت دیوار به صورت افقی قرار داده شده است، در ابنیه دوره‌های قبل از ایلخانیان استعمال چوب به این طرز کاملاً مرسوم بود، منظور از استعمال چوب آن بود که ساختمان را به هم نگاه دارد و در مقابل خطر و آسیب احتمالی زلزله از بنا حمایت کند. به کار بردن الوار فایده دیگری نیز داشت و آن اینکه ممکن بود از فرو نشستن بنا روی پی خود جلوگیری کند.

در مسجد جامع ورامین طاق‌های مقرنس سردرهای ورودی به وسیله تیرهایی که از اطاق آجری نیمه دایره بیرون آمده، آویزان شده و نگهداری می‌شود.