کاروانسرای حاج‌کمال که با هدف تسهیل در رفت‌وآمدها و تقویت فعالیت‌های تجاری و اقتصادی در فلات مرکزی ایران ساخته شده است.

گفته می‌شود وجه‌تسمیه نام رباط‌کریم به‌علت وجود کاروانسرایی قدیمی در این ناحیه با نام «رباط (کاروانسرا) کریم» بوده است و بعدها حتی پس از رشد شهر و گسترش آن نام منطقهٔ رباط‌کریم هم چنان بر این ناحیه مانده است.

بر اساس منابع موجود، این کاروانسرا در محله بازارک رباط‌کریم در سال ۱۲۴۵ هجری قمری در زمان پادشاهی فتحعلی شاه بنا شد. هم‌اکنون در این بنا کتیبه تاریخ‌دار وجود ندارد اما در گذشته کتیبه‌ای بر بالای درِ کاروانسرا نصب بوده که تاریخ اوایل قرن سیزده هجری قمری را نشان می‌داده است. بر روی کتیبه دیگری نام «آقا کمال» که بانی این کاروانسرا بوده، حک شده است.

کاروانسرای حاج کمال در حدود ۳۵۰۰ مترمربع مساحت دارد که ۲۴۰۰ مترمربع از آن زیربنا و هزار مترمربع بقیه را صحن کاروانسرا تشکیل می‌دهد. پیرامون حیاط مربع شکل میانه بنا، ایوانچه‌هایی و در پشت هر یک، حجره‌ای واقع است. تمام حجره‌ها و ایوانچه‌ها، شکلی یکسان و اندازه‌ای ثابت دارند.

از قسمتی از این کاروانسرا که به سالن اجتماعات معروف است، برای نقالی و داستان‌سرایی استفاده می‌شد. در قسمت پشت‌بام این کاروانسرا، دو برج دیده‌بانی وجود دارد که نگهبانان در این مکان قرار می‌گرفتند تا بتوانند تمام نواحی رباط‌کریم را به‌خوبی رصد نمایند.

مصالح به‌کاررفته در ساخت این بنا، آجر، گچ، سنگ، گِل و آهک است و دارای اسطبل، بارانداز، حیاط، ایوان و 24 اتاق است. بخش شاه‌نشین این کاروانسرا دوطبقه است. تزیینات به‌کاررفته در معماری این بنا شامل کاربندی‌های آجری در سقف هشتی و سردر ورودی و آجرکاری به اشکال مختلف در دیوارها و لچکی‌های ایوان‌ها و اتاق‌هاست.

کاروانسرای «رباط‌کریم» لوکیشن فیلم‌های بسیاری از جمله سریال «پرده‌نشین» بوده است.

در حیاط این کاروانسرا، کوره‌های ذوب فلز به چشم می‌خورد که نشانگر یکی از کاربردهای این بنا به‌عنوان ضرابخانه بوده است.

کاروانسرای فتحعلی شاهی روبروی مسجد جامع رباط‌کریم قرار دارد و دسترسی به آن از طریق بلوار امام خمینی، انتهای خیابان مصلا، بلوار شهید سید مجتبی کمالی امکان‌پذیر است.

*گزارش از حمید کریمی رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی رباط‌کریم